Taalvariatie in De klokkenluider van de Notre Dame

Dialect tegenover standaardtaal

Een ander boeiend spoort is het gebruik van dialect, hetgeen in beide nasynchronisaties nauwelijks voorkomt. Spreekt een figuur toch in een dialect, dan is dat vaak ter vermaak of om middels stereotypen iets over te brengen over de figuur. Zo zijn West-Vlamingen vaak onbeleefde boeren, Antwerpenaren hooghartig en Limburgers traag van begrip.⁷⁷ Zie Taalgebruik op tv en in films en Vlaamse boerkes.

Dit laatste verschijnsel haalde onlangs het nieuws.⁸⁸ Waarom Timon en Pumbaa Vlaams spreken tussen Nederlandse personages: onderzoek toont invloed aan van accenten op kinderbrein Onderzoekers Alexander Van Herpe (feitelijk een doctoraatsstudent) en Stefano De Pascale hebben twee zaken onder de loep genomen: eerst de wetmatigheden in het gebruik van tongvallen in Disney-films en twee of kinderen in de lagere school die accenten kunnen herkennen en welke eigenschappen ze die accenten toedichten. Een goed artikel is dat uit De Standaard, ook wel hier te lezen.

Het eigenlijke onderzoek lijkt te bestaan uit een voordracht in 2023.⁹⁹ De vorming van attitudes tegenover Nederlandse accenten in enkele Vlaamse basisscholen (11 november 2023), Taal & Tongval Colloquium, Gent. Dat dit werk twee jaar later de landelijke media haalt doet vermoeden dat het onderzoek ondertussen uitgediept is en zal uitgegeven worden in een vakblad. Dat lijkt op het moment van schrijven nog niet het geval te zijn en een elektronisch schrijven aan de auteurs bleef vooralsnog onbeantwoord.

Het gebruik van dialect valt evenwel buiten het bestek van dit stuk.

De klokken van de Notre Dame

Dit eerste lied doet dienst als de aanhef van de film om en doet dienst als expositie, de uiteenzetting van de situatie waarin de film zich afspeelt. Het is een lang lied, zes en een halve minuut. Hieronder laten we de gesproken delen weg, alsook delen van de Dies irae.

De eerste regels vertonen grote gelijkenis: Parijs ontwaakt met en door de klokken van de Notre Dame. Een terugkerend verschil is dat de Vlaamse bewerking heeft het over „de klok” van Notre Dame, terwijl de Nederlandse het over „een klok” heeft.

In de tweede alinea kiest de Vlaamse bewerking ervoor om de bakker en visser van hun nering te ontdoen en ze de wijs van de klok te laten fluiten. Dit geeft er een nogal dichterlijke draai aan: de bakker en visser leven namelijk volgens het ritme van de klok van de Notre Dame. In de gebruikelijke betekenis is „de wijs fluiten” de letterlijke handeling van het fluiten.

De Nederlandse lezing is eenvoudiger, maar verliest wel de fraaie samenhang uit het Engels: de visser vist niet en de bakker bakt niet, ze ontwaken en vertrekken. Dat is jammer, want de stad is al ontwaakt: het voelt overbodig om het te herhalen voor de visser. Bovendien is het nogal sneu dat de bakker vertrekt: waarheen? Dat het om een bakker gaat voegt dan niet meer veel toe. Ook op beeld klopt dit niet: op dit moment brengt een bakker brood naar buiten, maar vertrekt niet.

Zijn er andere mogelijkheden? Daarvoor kunnen we eens gadeslaan bij een andere taal waarvoor meerdere bewerkingen gemaakt zijn, het Frans. De Europees-Franse bewerking geldt als uitzonderlijk goed.

In de Franse lezing hebben de ambachtslieden hun ambacht behouden, maar met een kwinkslag. Zo is „s’empoissonner” geen bestaand werkwoord: het is een woordspeling op „s’empoisonner” (zich vergiftigen), maar uitgesproken zoals „poisson” (vis). Dit nieuwe werkwoord betekent dan iets van „vervissen”. Bij de bakker is „mitron” een oud woord voor bakkersknecht, en ook „mitronne” is een uitgevonden werkwoord voor het doen en laten van de bakkersknecht (de bakker „bakkert”).

Er is dus veel moeite gedaan om de maat en het rijm van het beroep en en de bijbehorende handeling te behouden, hetgeen in beide Nederlandstalige overzettingen niet het geval is. Omdat het normale Franse woord voor bakker, boulanger, te lang is, grijpt men naar mitron en verzint men er een werkwoord bij. Om dan ook de rijm te bewaren wordt ook een werkwoord voor vissen uitgevonden.

De Canadese bewerking gooit het over een andere boeg: daar zijn de beroepen volledig losgelaten. Het is hier breder gemaakt en verhaalt over de straten van de stad. Visueel dienen de visser en bakker dan als toelichting.

Terug naar het Nederlands. Beide varianten houden ergens tussen beide: de beroepen zijn gebleven, maar hun handelingen niet. Nochtans is de beroepen bewaren veel makkelijker dan in het Frans. Iets als de visserman vist, de bakkerman bakt is een letterlijke vertaling, maar past zowaar wonderwel.

Hier springen twee zaken in het oog. In de Vlaamse versie is gekozen in om de voorlaatste vers de herhaling van de klokken te laten vallen. Dit om het Engelse „And some say the soul of the city’s the toll of the bells” ook mee te nemen. Opnieuw is de Vlaamse versie poëtischer dan de Nederlandse, waarin „Some say” volledig teloorgaat, en het niet meer over de ziel handelt, doch slechts over de delen van de dag.

Daarnaast is er in de Nederlandse versie ook gekozen om psalm te vervangen door de zachtheid van een vlam. De beweegreden voor deze keuze is mij niet duidelijk.

Hier hebben blijven de Vlaamse en Nederlandse versie beurtelings trouw en minder trouw aan de Engelstalige versie. In de Vlaamse lezing is de term „kade” volledig weggelaten, alsook het aantal zigeuners (vier). De Nederlandse versie bewaart die bijzonderheden wel.

In het tweede deel wijken beide lezingen tamelijk af: zo is het omhoogkijken naar Frollo is volledig verdwenen. De Nederlandse versie verzint dat iemand wou dat niemand ontkwam, maar volgt voor de rest redelijk het origineel. In de Vlaamse versie niet: de klauwen zijn vervangen koude ogen en hart, en we weten nu ook dat Frollo een wreed en meedogenloos man is, hetgeen het origineel niet met zoveel woorden zegt. Beide varianten schakelen ook over op koud als de klokken, niet het ijzer van de klokken (dat de klokken ijzer zijn vermeldt de Vlaamse versie wel, maar doet er verder niets mee).

Beide versies lijken hier sterk op elkaar. Ditmaal sluit de Nederlandse lezing dichter aan bij de Engelse. De Vlaamse gooit het om onduidelijke redenen over een andere boeg: Frollo is oppermachtig en gehaat, terwijl de Engelse tekst dat niet zegt. Daar strijdt hij overal tegen het kwade maar is blind voor zijn eigen zonden, hetgeen de Nederlandse versie wel weet te vatten.

Wederom wisselen de bewerkingen stuivertje wat betreft hun trouw aan de oertekst. In de eerste strofe van dit deel volgt de Vlaamse versie het origineel nauwgezetter. Aanschouw bijvoorbeeld de tweede zin, of hoe de Nederlandse versie plots komt met „haat overwint”, wat nergens in de Engelse te vinden is. Anderzijds sluiten de drie laatste dichtregels van de Nederlandse lezing dan wel beter aan.

Voor de tweede strofe in dit deel gaan beide versies ver van het origineel. De Vlaamse versie dreigt met zoveel woorden met de hel, hetgeen de twee anderen enkel laten doorschemeren. De Nederlandse versie spoort dan weer uitdrukkelijk aan om omhoog te kijken, wat bij de andere versies enkel in beeld gebeurt.

Bij de derde strofe vertellen alle versies ongeveer hetzelfde. De laatste strofe slaat wederom een eigen weg in. De Vlaamse versie verliest de onzekerheid of Quasimodo nut zal hebben. Bij de Noorderburen is het dan weer nodig dat Frollo onverholen stelt hiermee zijn zielenrust te willen verdienen.

Hellevuur

Hellevuur (origineel Hell’s fire) is een lied aangeheven door rechter Frollo, de antagonist van de film. In deze zang beklaagt hij de lustgevoelens die hij ervaart voor Esmeralda, en hoe hij daarmee omgaat. Van het smeken voor genade in het begin tot het afwijzen van enige verantwoordelijkheid naar het einde toe.

Het lied volgt ogenblikken na Hemels licht, waarin Quasimodo zijn liefde voor Esmeralda bezingt. Beide nummers gaan over gevoelens voor dezelfde vrouw, maar zo Hemels licht hoopvol gestemd is en de mooie kanten van die liefde laat zien, is Hellevuur het tegenovergestelde. De twee nummers worden vaak als tweeluik beschouwd, zoals op de klankbaan (soundtrack).

In de eerste verzen verklaart Frollo hoe hij zichzelf ziet: een fier en rechtschapen man. Wat springt hier in het oog? Eerst dat „virtue” in beide vertalingen niet door één woord vertaald is. In godsdienstig verband slaat virtue op deugd, wat beide vertalingen wel gebruiken, maar ze voegen „eerlijk” en „oprecht” toe.

Het tweede is dat de Vlaamse versie sterk afwijkt in de laatste verzen. Waar de Noord-Nederlandse nog enigzins probeert met de „wil” van Frollo en volk, kiest de Vlaamse versie voor het dienen van Maria en volk dat haar wetten moet onderhouden.¹⁴¹⁴ Waarschijnlijk bedoelen de vertalers de Tien deugden van Maria Frollo klaagt dat hij veel beter Maria haar deugden en vreugden volgt, terwijl het volk dat niet doet. Ondanks deze verschillen komen alle versies op hetzelfde neer: Frollo volgt beter de deugden van Maria dan het gewone volk, waar hij op neerkijkt.

Nu legt Frollo uit dat hij met lustgevoelens voor Esmeralda zit, die hij nauwelijks kan bedwingen. De Engelstalige verzen hanteren een vurige bewoordingen: haar smeulende ogen, de verschroeide ziel, het laaiend verlies aan zelfbeheersing, enzovoort.

Beide vertalingen houden dit aan, maar slechts ten dele. In de Vlaamse versie zijn de ogen niet meer smeulend, en in de Nederlandse zorgt het dansen voor het vurig verlangen, niet de blik. De Nederlandse versie vertaalt dan scorch als in brand zetten, wat voor mij te flets is. De woordkeuze verschroeien is treffender.

In het laatste deel wijken beide vertalingen af, maar de Vlaamse blijft het dichtst bij het origineel. De vers „Wat doe je?” uit de Nederlandse versie is die tekst eigen.

In dit deel wijst Frollo zijn eigen aansprakelijkheid voor zijn falen van de hand, en schuift de schuld in de schoenen van de duivel en in die van Esmeralda. Voorafgaand aan en tijdens dit lied klinkt de schuldbelijdenis Confiteor. Het gedeelte dat hier weerklinkt, omvat mea culpa en mea maxima culpa die door de gesluierde omstaanders gezongen worden.¹⁵¹⁵ Mea culpa wordt doorgaans gebruikt om schuld te herkennen voor een fout, in zowel religieuze als wereldlijke zaken. Mea maxima culpa, de sterkere vorm, wordt daarentegen vrijwel uitsluitend voor godsdienstige zaken gebruikt. Deze verbeelden een tweestrijd tussen het geweten van Frollo (dat terdege beseft dat hem schuld treft) en zijn eigenwaan (die de schuld bij een ander legt).

Wat het taalgebruik aangaat, is Vlaamse versie wederom letterlijker dan de Nederlandse. Dat uit zich bijvoorbeeld in dat Frollo zijn interne strijd tussen geen schuld erkennen en weten dat hij schuldig is, wat vervaagt in de Nederlandse versie. Ik deed mijn plicht is minder ondubbelzinnig dan Mij treft geen blaam. Ook verder verdwijnt de uitdrukkelijke schuldontkenning in de Nederlandse versie.

Verder valt op dat destroy enerzijds verban en anderzijds vervloek wordt, beide ietwat vreemde vertalingen.

In deze laatste verzen is Frollo gewis van zijn onschuld en verruilt hij zijn jammerklacht voor dreigementen aan het adres van Esmeralda. Dit deels omdat hem zojuist ter ore kwam dat Esmeralda ontsnapt is, en hij zinnens is heel Parijs plat te branden om haar te vinden.

Wederom kiest de Noordelijke bewerking een eigen pad. Daar wordt plots gewag gemaakt van kraaiende hanen. Wellicht maken de vertalers een toespeling op de Bijbel, en wel op het verraad van Jezus door Petrus, hetgeen gebeurt voor de haan kraait.¹⁶¹⁶ Een kraaiende haan wordt soms gebruikt als beeldspraak voor verraden en verloochenen. Frollo zit gevangen tussen zijn geweten en lusten, en geeft uiteindelijk toe aan die laatste, waarbij hij zijn principes verloochent.