Ligaturen in LuaLaTeX
Gepubliceerd op , laatst bijgewerkt op
In een vorig stuk, Optische groottes voor lettertypes in LuaLaTeX, hebben we besproken hoe we een lettertype configureren voor goed gebruik met LuaLaTeX.
Nu we een lettertype hebben, kunnen we nadenken over welke ligaturen we willen aanzetten en hoe we dat kunnen doen.
Een ligatuur?
Volgens Wikipedia is een ligatuur een teken dat gevormd is door twee of meer lettervormen in één vorm te schrijven. Soms wordt er ook een onderscheid gemaakt tussen ligamenten (wat nieuwe letters zijn die gegroeid zijn uit ligaturen) en ligaturen zelf (die dan om esthetische redenen aan elkaar geschreven worden).
Esthetische ligaturen (ligamenten)
Van de esthetische ligatuur (de ligamenten) is een bekend voorbeeld de combinatie van f en i: <fi>. De punt van de i wordt aan de vlag van de f geschreven, en de topschreef van de i versmelt met de stok van de f.
Enkele veelvoorkomende esthetische ligaturen waarvoor er Unicodetekens bestaan zijn:
- Met de letter f bestaan er een heleboel: <fl>, <ff>, <ffi>, <ffl>, <fi>, <fl>.
- Met een s voor een t wordt ook soms een verbinding gemaakt: <st>
Nieuwe bijna letters
Daarnaast bevatten lettertypes ook soms ligaturen voor de combinaties ch, ck, Qu en Th.
Bij de andere ligaturen liggen de zaken soms moeilijker:
- De w is van oorsprong een ligatuur van twee keer u of v. Toch wordt dit als volwaardige letter gezien in het Nederlands, al herinnert de Franse naam double v wel aan haar oorsprong.
- De Duitse „Eszett”: ß. Deze „letter” ontstond uit ſ (een lange s) en z, maar wordt tegenwoordig in bepaalde gevallen (en afhankelijk van welk Duits er gebruikt wordt) als dubbele s geschreven.
- De ampersand, &, is ontstaan uit het Latijnse et.
- De „lang ij”: <ij>. Deze is ontstaan uit een dubbele i, en wordt soms als een gewone combinatie beschouwd, soms als een ligatuur en soms als een aparte letter.
De lange ij
Over de lange ij kunnen we even uitweiden ter illustratie van het gegeven dat het onderscheid tussen letters en ligaturen niet altijd duidelijk is. Oorspronkelijk ontstaan om het verschil tussen u en ii te kunnen maken: de i werd vaak geschreven zonder puntje, waardoor de tweede i langer gemaakt werd. Rond 1800 werd echter al gesproken over de lange ij, aangezien er een klankverschuiving had plaatsgevonden en de dubbele i niet meer als een i werd uitgesproken (zoals we nog wel een dubbele a en o hebben).
Zo schrijft men in De grondbeginselen der Nederlandsche spelling van De Vries en Te Winkel uit 1863:
…men thans nog kolijk, katholijk, fabrijk, muzijk enz. schrijft, en door die spelling aanleiding geeft, dat sommigen in die woorden werkelijk eene ij of ei laten hooren. Nu zij in de beschaafde uitspraak den i-, niet den ei-klank hebben…
Soms wordt de lange ij ook wel als de vijfentwintigste letter van het alfabet beschouwd, daar de y slechts in vreemde woorden voorkomt. Redelijk uniek is dat de lange ij aan het begin van een woord met hoofdletter geschreven wordt: IJzer, IJs. Ook wordt de y vaak als ij uitgesproken: y-chromosoom, y-as.
Dit alles om duidelijk te maken dat ligaturen, en zeker de niet-esthetische, een complexe zaak zijn. Het is belangrijk om aandachtig te blijven dat automatisch toegepaste ligaturen steek houden.
Ligaturen in OpenType
Hoewel met ligaturen veel kan gedaan worden, beperken lettertypes zich vaak tot de esthetische ligaturen, net door de moeilijkheid om correct andere ligaturen toe te passen.
In lettertypes worden ligaturen onderverdeeld in een aantal soorten. Veel voorkomende soorten, met voorbeelden uit Libertinus Serif:
| Soort | Voorbeelden |
|---|---|
| Standaardligaturen | fb, ff, fh, ffh, fi, ffi, fj, ffj, fk, ffk, fl, ffl, ft, fft, ſh, ſl, ſs, ſſ, ſt |
| Contextuele ligaturen | Qu, f?, (f), fä |
| Discretionaire ligaturen | Th, tt, tz, ck, c |
| Historische ligaturen | ct, s |
Naast ligaturen bevat OpenType ook de verwante alternatieven (de alternates), waarbij sommige letters alternatieve vormen krijgen op basis van hun positie of willekeurig ter afwisseling. Ook zijn er soms opties voor sierletters (swashes).
U moet dus goed weten welke functionaliteit uw lettertype aanbiedt. De exacte interpretatie van bovenstaande functies en soorten ligaturen wil nog al eens variëren afhankelijk van het lettertype.
Ligaturen in LuaLaTeX
Het gebruik van ligaturen in LaTeX is eenvoudig:
\setmainfont[
Ligatures={Common, Contextual, Discrationary, TeX},
Contextuals=Alternate
]{Libertinus Serif}In bovenstaande voorbeeld worden de standaardligaturen, de contextuele en de discretionaire ligaturen aangezet. Ook worden de ligaturen van TeX aangezet (deze staan standaard ook aan, en zorgen er bijvoorbeeld voor dat twee liggende streepjes een gedachtestreepje vormen). Daarnaast worden de contextuele ligaturen (die vaak hetzelfde zijn als de contextuele alternatieven in OpenType) aangezet.
Voor de mogelijke waarden moet u naar uw lettertype kijken.
Om af te sluiten een voorbeeld van hoe deze dingen samen een groot verschil kunnen maken met het lettertype Belle Allure door Jean Boyault. Dit lettertype wilt het handschrift nabootsen, zoals geleerd in Franse scholen.
Dit voorbeeld gebruikt een eigen lettertype, dus verzeker u ervan dat deze pagina toestemming heeft van uw browser om lettertypes te laden, en dat uw browser OpenType-lettertypes kan laden.
| Zonder | Met |
|---|---|
Niko Strijbol | Niko Strijbol |