Het effect van regellengte op de leesbaarheid van tekst

1. Een wijdverspreide wijsheid

De wijsheid dat regels tekst in het algemeen beter korter dan langer zijn is alom gekend bij ieder die tekst zet, professioneel of niet. Zo stelt The Elements of Typographic Style (toch wel een gezaghebbend naslagwerk over typografie) van Robbert Bringhurst:

Tot slot vermeldt Bringhurst ook dat een goede minimumbreedte 40 tekens is voor broodtekst.

Uiteraard nemen we geen genoegen met dit argumentum ad verecundiam. Het is niet omdat Bringhurst iets zegt, dat het daarom ook zo is (al is de kans wel groter dan als u of ik iets zeggen natuurlijk).

2. Wetenschappelijk bewijs

We willen dus weten of er wetenschappelijk „bewijs” voor deze stelling bestaat. Een eerste vraag is: wat is wetenschappelijk bewijs? Want zo werkt de wetenschap niet: een wetenschapper (of vaak een team) doet een onderzoek en publiceert zijn resultaten in een wetenschappelijk tijdschrift. In theorie zal een andere, onafhankelijke, wetenschapper deze studie later herhalen om vast te stellen of de resultaten reproduceerbaar zijn. Met andere woorden, als de studie onafhankelijk nog eens uitgevoerd wordt, zijn de resultaten dan hetzelfde? De originele studie zal dus na verloop van tijd ofwel bevestigd worden, ofwel tegengesproken worden.

Tot zover de (vereenvoudigde) theorie: in de praktijk zijn replicatiestudies zeldzaam. Stel dat we concreet toch willen weten wat het effect van regellengte is op de leesbaarheid. We kunnen uiteraard een aantal studies zoeken, en kijken wat die zeggen. Het is echter moeilijk om, zeker als buitenstaander in het vakgebied, individuele studies te beoordelen. Is de studie goed uitgevoerd? Is de studie gepubliceerd in een betrouwbaar wetenschappelijk tijdschrift, met degelijke collegiale toetsing (peerreview)?

Een goed beginpunt is een literatuurstudie over het onderwerp: dit is een samenvattend overzicht van de relevante studies binnen een bepaalde tijdsperiode. Stel dat er bijvoorbeeld een studie is die A beweert, en een studie die B beweert. Wat is dan de conclusie? Met een literatuurstudie stelt dat probleem zich niet: we kunnen bijvoorbeeld zien dat de laatste tien jaar er acht studies zijn die A beweren, terwijl slechts twee studies B beweren. We kunnen dan aannemen dat waarschijnlijk bewering A de juiste is.

3. Een literatuurstudie over regellengte

Een literatuurstudie is Optimal Line Length in Reading — A Literature Review van Nanavati en Bias uit 2005 [1]. Ze werd gepubliceerd in het tijdschrift Visual Language, een van de oudste wetenschappelijke tijdschriften met als onderwerp typografie. We kunnen dus aannemen dat deze literatuurstudie betrouwbaar is.

De literatuurstudie geeft een goed overzicht van de verschillende studies en onderzoeken die in de loop der jaren uitgevoerd zijn, en de moeilijkheid in het vergelijken tussen die studies. Zo hebben oudere studies het over regelbreedte, uitgedrukt in „pica’s” of millimeter. Nieuwere studies gebruiken echter het aantal tekens per regel.

Een van de oudste studies die besproken wordt in de literatuurstudie is [2] uit 1929, die op haar beurt een samenvatting geeft van bestaande studies die teruggaan tot 1881. Er is dus een lange geschiedenis, waarbij verschillende factoren (kwaliteit van het zetwerk, digitale of gedrukte tekst, enzovoort) veranderd zijn.

De aanbevelingen uit de literatuurstudie zijn de volgende:

In het algemeen is één aanbeveling voor regellengte niet eenduidig te bepalen, maar de literatuurstudie houdt het op 55 tot 75 tekens per regel. Verschillende onderzoeken komen tot andere resultaten, en er zijn heel wat factoren die meespelen. Bovendien blijkt ook de voorkeur van lezers niet noodzakelijk overeenkomt met de gemeten leesbaarheid. Dit is waarschijnlijk deels te verklaren door de keuze in wat leesbaarheid betekent: snelheid, begrijpen van de tekst, …​

Enkele factoren die de literatuurstudie bespreekt zijn:

4. Effect van het lettertype

In een studie uit 1999 [3] (al is de studie niet gepubliceerd in een wetenschappelijk tijdschrift) vergelijken de auteurs vier lettertypes: Georgia (schreef), Verdana (schreefloos), Times (schreef) en Arial (schreefloos). Uit de studie blijkt dat er geen verschil is qua leesbaarheid.

Een recentere studie uit 2014 [4] beweert dat er wel een verschil is: op schermen zou schreefloze lettertypes zorgen voor een betere leesbaarheid. Het onderzoek is wel gepubliceerd, maar de betrouwbaarheid van het tijdschrift is mij onduidelijk.

Een informeler overzicht houdt het op dat er geen verschil is voor de meeste mensen, maar dat mensen die moeite hebben met lezen beter lezen met schreefloze letters. Dat er geen verschil is, is ook de conclusie van [5] en [6].

Derhalve is de conclusie hier dat een lettertype, en zeker het al dan niet hebben van schreven, geen noemenswaardig effect heeft op de leesbaarheid.

5. Impact der technologie

De literatuurstudie beantwoordt niet alle vragen die we ons kunnen bedenken. Ze is bijvoorbeeld stil over technologische aspecten. Welk effect heeft elektronisch papier (waarmee menig e-boeklezer uitgerust is)? Moeten we dan de regels voor gedrukte of digitale tekst toepassen? Wat met moderne schermen (zoals de retinaschermen) tegenover oudere schermen (beeldbuizen)?

[9] beweert dat de manier waarop mensen lezen op elektronisch papier heel gelijkaardig is aan hoe ze lezen op gedrukt papier. [10] rapporteert dan dat er geen verschil is tussen elektronisch papier en een lcd (op een tablet). Samen zou dus geconcludeerd kunnen worden dat zowel papier, elektronisch papier als lcd even goed lezen. Dezelfde auteurs speculeren in [11] dat, omdat er in nieuwere studies geen verschil meer gevonden wordt tussen schermen en papier, de resolutie en dus kwaliteit van het scherm de bepalende factor is. Door de verbeterde schermen is er geen verschil meer in leesbaarheid tussen een scherm en een gedrukt blad.

6. Lettergroottes

Veel van de studies uit de literatuurstudie gebruiken lettergroottes met een maximum van 14. Een recente studie [8] uit 2016 toont echter aan dat voor tekst op een scherm, de leesbaarheid significant verhoogd wordt met grote lettertypes, zoals 16 of 18.

De bovenvermelde studies die aantonen dat er geen verschil is tussen een modern scherm en een gedrukt blad gaan telkens over tablets. Hier gaat het echter over een computerscherm (17 inch). Het is onduidelijk of dit onderzoek ook toegepast kan worden op gedrukte tekst. Daar lijkt de conclusie dat er voor gedrukte tekst weinig verschil is tussen de gebruikelijke groottes, tenzij de tekst te klein wordt. [7]

7. Taal

Veel studies zijn uitgevoerd op Engelstalige teksten (buiten die uit 1881, die was in het Duits). Staat het Nederlands, met zijn langere woorden, toe om langere regels te gebruiken? In andere talen zijn er waarschijnlijk meer verschillen, maar voor het Nederlands lijkt de woordlengte het grootste verschil met het Engels te zijn. Misschien kan een iets langere regel voor het Nederlands nuttig zijn, om bijvoorbeeld te veel woordafbrekingen te vermijden.

8. Conclusie

De lengte van een regel is best tussen de 55 en 75 tekens. Het lettertype doet er niet toe, maar de regelafstand wel: bij langere regels is een grotere regelafstand beter. Op papier heeft de lettergrootte weinig effect, tenzij de tekst te klein wordt. Bij digitale schermen daarentegen verhoogt een groter lettertype (grootte 18) de leesbaarheid.

Bibliografie